THƠ CON CÓC CÓ PHẢI LÀ THƠ?
"THƠ
CON CÓC" CÓ PHẢI LÀ THƠ?
Trong bài Nhân Cuộc Tranh Luận Về Thơ Con Cóc,
Thụy Khê đã viết:
Khi Nguyễn Hưng Quốc thách Đỗ Minh Tuấn phải chứng minh được rằng Thơ Con Cóc không phải là thơ,
Đỗ Minh Tuấn đã vội lo "đây là một thách thức triết học nghiêm túc,
nhưng lại là một vấn đề ngụy tạo".
Những lo lắng của Đỗ Minh Tuấn thật sự không cần
thiết vì ở đây cũng chẳng có vấn đề triết lý triết học gì cả. Chỉ có một lẽ dễ
hiểu là xưa nay chưa ai định nghĩa được một cách chính xác Thơ là gì?
Và bà đưa ra kết luận nước đôi:
Vậy Thơ con cóc, bảo nó là thơ cũng được. Mà bảo không phải là thơ cũng
xong. (1)
Tôi tự mình chưa nghĩ ra được một định nghĩa
cho thơ, nhưng nếu hỏi
“Thơ Con Cóc có phải là thơ hay không?
thì tôi hy vọng có thể trả lời được. Ít nhất
là sẽ cố thử xem.
Những Câu Thơ Dọn Cảnh
Từ trước cả cái thời có giai thoại “Thơ Con
Cóc” các cụ của chúng ta làm thơ thường theo trình tự Tức Cảnh – Sinh Tình. Cảnh
là cái cớ; cốt tủy của Thơ nằm ờ chữ Tình. Vì thế, bài thơ thường mở đầu bằng những
câu dọn cảnh, qua đó tác giả phác họa khung cảnh của bài thơ. Tôi gọi tắt là những
câu Cảnh.
Cảnh có thể là người, vật, cảnh vật, sự việc
hay ý tưởng xuất hiện trước mắt hay trong đầu của tác giả. Tác giả tạo ra những
câu Cảnh, xem đó là cái nguyên cớ, cái gợi ý để Tức Cảnh Sinh Tình, nghĩa là dựa
vào Cảnh viết thêm những câu thơ khác biểu lộ tâm sự, cảm xúc của mình.
Thí dụ hai câu đầu trong bài Chân Quê của Nguyễn
Bính:
Hôm qua em đi tỉnh về
Đợi em ở mãi con đê đầu làng
Ở đây tác giả đã tạo ra và bước vào khung cảnh
của bài thơ, đã đứng ở con đê đầu làng để chờ người yêu về (tâm đối cảnh).
Chúng đã có điều kiện cần (nhưng chưa đủ) để gọi là thơ. Bởi chúng mới chỉ là
những câu Cảnh; phải chờ tác giả Sinh Tình – nghĩa là dựa vào Cảnh để viết tiếp
những câu chứa đựng cái Tình, cái tâm sự của mình.
Khăn nhung quần lĩnh rộn ràng
Áo cài khuy bấm, em làm khổ tôi.
Đến đây, Tình đã phát sinh, cảm xúc của tác giả
đã xuất hiện. Hai câu cảnh, đứng riêng lẻ thì
chưa thể gọi là thơ. Chỉ đến khi tác giả đã hoàn tất hai câu Sinh Tình thì hai
câu cảnh mới “ăn theo” để thành thơ và tất cả đã hợp cùng với những
đoạn sau để trở thành một bài thơ nổi tiếng của Nguyễn Bính.
Hai câu đầu của bài Bạc Tần Hoài (Đỗ Phủ):
Yên lung hàn thủy nguyệt lung sa
Dạ bạc Tần Hoài cận tửu gia
Khói trùm nước lạnh, trăng lồng cát
Thuyền đậu Tần Hoài, cạnh tửu
gia
Tác giả đã có mặt tại bến Tần Hoài để ngắm cảnh
khói trùm nước lạnh, trăng lồng cát; ở đây tâm đã đối cảnh. Nhưng
2 câu này vẫn chưa thể gọi là thơ vì chưa có bóng dáng của cảm xúc. Phải chờ 2
câu sau:
Thương nữ bất tri vong quốc hận
Cách giang do xướng Hậu Đình Hoa
Cô gái không hay buồn mất nước
Bên sông còn hát Hậu Đình Hoa (2)
(Trần
Trọng San dịch)
thì mới thấy bóng dáng của chữ Tình; đó là nỗi
buồn xé ruột của một sĩ phu yêu nước. Hai câu đầu - đóng vai những câu thơ dọn
cảnh - cũng được ăn ké theo thành 2 câu thơ cuả một thi phẩm tuyệt tác.
Trường Hợp Bài “Thơ Con Cóc”
Chàng Ngốc thứ nhất xuất khẩu:
Con cóc trong hang
Con cóc nhảy ra
Đây là 2 câu mào đầu, dọn cảnh. Trường hợp này
tâm đã đối cảnh; chính mắt chàng Ngốc đã thấy con cóc nhảy ra; tác giả đã có mặt
trong khung cảnh của “bài thơ”. Hai câu này đã có điều kiện cần (nhưng chưa đủ)
để được gọi là thơ.
Nếu lúc này chàng đọc thêm vài câu nữa bộc lộ tâm trạng (sinh tình) thì sẽ thành bài thơ. Nhưng cái cảm xúc đang óc ách trong lòng chưa kịp
biểu lộ thì đã … hết lượt (hết thời gian dành cho mình, đến lượt người khác).
Nếu Chàng Ngốc Thứ Hai dùng 2 câu của Chàng Ngốc
Thứ Nhất làm phần mào đầu, dọn cảnh rồi đọc mấy câu Sinh Tình của mình thì đã
không bị gọi là Chàng Ngốc và đã không có giai thoại ‘Thơ Con Cóc”.
Đàng này thấy con cóc vẫn cứ ngồi đó (chắc hơi
lâu) nên chàng đã đọc 2 câu mào đầu của chính mình:
Con
cóc nhảy ra
Con
cóc ngồi đó
Thế là hết giờ, đến lượt người khác. Do đó cái
tâm sự không thoát ra được, đành phải để âm ỉ trong lòng. Đến đây chúng ta cũng
vẫn chưa có Thơ.
Chàng Ngốc Thứ Ba tiếp tục mắc lỗi lầm của
Chàng Ngốc Thứ Hai nên cũng chỉ được thêm 2 câu thì hết giờ:
Con
cóc ngồi đó
Con
cóc nhảy đi.
Cả 6 câu của 3 Chàng Ngốc hợp lại, tuy dài
hơn, có thứ tự lớp lang như một câu chuyện, cũng chỉ là cái phần mào đầu, dọn cảnh
(Cảnh), chưa có ai Tức Cảnh Sinh Tình nên vẫn chưa có Thơ.
Giá như một trong ba chàng Ngốc (ai cũng được)
làm thêm đoạn dưới đây:
Nhìn
con cóc nhảy
tôi
nhớ những ngày xưa
thơ
dại
tôi
cùng cô bé bên nhà
sau
cơn mưa
cầm
giỏ đi bắt cóc nhái
chơi
mở quán bán hàng
(PĐN chế ra để minh họa)
thì đã có chút cảm xúc, thương nhớ, vấn vương
một kỷ niệm thời nhỏ dại. Và chúng ta đã có Thơ (hay dở lại là chuyện khác).
Kết Luận
Như vậy, “Thơ Con Cóc”, tuy đã vượt lên trên
các loại ca dao, vè, kệ, văn vần … , là “những câu thơ dọn cảnh” đã qua được
cửa ải “tâm đối cảnh”, nhưng vì không có những
câu Sinh Tình để bám vào ăn theo nên cũng chỉ mới có điều kiện cần, chưa đủ để được
gọi là Thơ.
Nếu cách giải thích này may mắn được độc giả
chấp nhận thì “Thơ Con Cóc” không phải là thơ. Những ai cho “Thơ Con Cóc” là một bài thơ hay, hoặc dở (3)
không những chỉ … trật lất mà còn … trật lất đến hai lần.
Phạm Đức Nhì
Chú Thích:
1/ thuykhe.free.fr/tk97/concoct.html
2/ hoasontrang.us/tangpoems/duongthi.php?loi=42
3/ “Thơ Con Cóc” là trường hợp quá đặc biệt, nằm
trong cái ngách hẹp giữa ranh giới của thơ và những thứ không phải thơ, nên có
dạo trong bài Thầy Trò Tam Tạng Và Thơ tôi đã lầm lẫn gọi nó là thơ; và là thơ
dở vì không có cảm xúc. Tôi viết bài này gọn hơn, chi tiết hơn, đi xa hơn để
làm rõ điểm lầm lẫn của mình.
Trở Về Trang Chính:
https://phamnhibinhtho.blogspot.com/2023/11/vai-net-ve-trang-blog-ly-thuyet-tho.html